یک خبرگزاری پرطمطراق و مفصل با تجهیزات، ساختمان و سرور بسیار گرانقیمت و سایر تجهیزات آغاز به‌کار می‌کند؛ ابتدا به‌نظر می‌رسد که نتواند جای رسانه‌های دیگر را تنگ کند اما وقتی موازی‌کاری این خبرگزاری با خبرگزاری‌های اصلی و موفق کشور آغاز می‌شود آنجاست که سرمایه‌گذاری و حمایت مالی دیگر توجیه منطقی ندارد؛ آن هم درحالی‌که ده‌ها خبرگزاری و سایت همسو با آن خبرگزاری تازه تاسیس در حال فعالیت هستند؛ این روش نامتعارف تنها خاص ایران است و در نظام رسانه‌ای جهان محلی از اعراب ندارد.
از نگاه بسیاری از کارشناسان، افزایش شمار خبرگزاریها یک فرصت محسوب می‌شود اما یک مخاطب هوشمند همواره با پرسش‌های جنجالی در ذهنش مواجه است؛ اینکه هزینه‌های راه‌اندازی این خبرگزاریها از کجا تأمین می‌شود و آیا قرار است که این رسانه‌های جدید نوعی خبرگزاری دولتی باشند، موازی‌کاری کرده و از طریق درآمدهای نفتی ارتزاق کنند؟ مهدی محسنیان‌راد، استاد برجسته علوم ارتباطات و عضو کمیته ملی ارتباطات در یونسکو و نیز عضو شورای مرکز تحقیقات رسانه‌ها در وزارت‌فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت‌وگو با همشهری رشد شمار خبرگزاریها در کشور را اسفبار می‌خواند و می‌گوید: «هر وضعیتی که از شرایط طبیعی خود خارج شود حتی اگر به‌ظاهر شکل مثبت داشته باشد پیامدهای منفی خواهد داشت؛ این یک اصل است. هر چیزی باید در حد معمول خودش باشد. قد و بالای کل مطبوعات ایران تعداد مشخصی خبرگزاری می‌طلبد و وقتی وضعیت موجود شکل می‌گیرد حکایت آدمی با سر بسیار کوچک است که پاهای بسیار بزرگی دارد؛ این وضعیت غیرعادی است».
بلعیدن تحریریه‌ها
فضای خبرگزاریها در سطح رسانه‌ای کشور با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو است. بسیاری از خبرگزاری‌های جدید با اهداف منفعت‌طلبانه افراد خاص شکل می‌گیرند و چندان به‌دنبال رسالت واقعی کار رسانه و اطلاع‌رسانی نیستند. در حال حاضر بسیاری از خبرگزاری‌های تخصصی و عام کشور در تلاش برای ایجاد رقابتی هستند که هیچ‌گاه شکل نمی‌گیرد؛ برخی نهادها و ارگان‌های دولتی متوسل به تشکیل چندین خبرگزاری و پایگاه اطلاع‌رسانی می‌شوند که جمله آنها در عمل تنها به تکثر پیام دامن می‌زنند و گاه در جریان این موازی‌کاری‌ها یک خبرگزاری تازه از راه رسیده با صرف هزینه‌های نامتعارف، نیروی تحریریه خبرگزاری‌های دیگر را جذب خود می‌کند.
همچنین در ایران برخی رسانه‌ها ازجمله برخی خبرگزاریها یک نوع ابزار قدرت برای نفوذ غیرمستقیم در افکار هستند. این رسانه‌ها از طریق سازوکاری که در زمان انتخابات ایفا می‌کنند منافع سرمایه‌گذاری‌شده‌ای برای راه‌اندازی دارند. همه این مشکلات و معضلات در رسانه‌های موازی ایران در حالی است که یکی از ارکان اصلی خبرگزاری و روزنامه، تربیت نیروی متخصص است اما برخی خبرگزاریها و رسانه‌های جدید پس از آغاز به‌کار یکباره تحریریه‌های خود را از نیروی متخصص تحریریه رسانه‌های باسابقه پر می‌کنند.
در خارج چه می‌گذرد؟
راه‌اندازی یک خبرگزاری نیازمند توانمندی اقتصادی و شروط دیگری است که درصورت محقق‌شدن ادامه راه را برای آن خبرگزاری هموار می‌کند. علی‌اصغر محکی، مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با همشهری وجود تعداد زیاد خبرگزاری در کشور را اگرچه فرصتی برای دسترسی مخاطبان و سلایق مختلف به اخبار با تفاسیر مختلف می‌داند اما معتقد است که تولید خبر از اقصی نقاط جهان کاری پرهزینه است و صرف راه‌اندازی خبرگزاری بدون توجه به ملاحظات مربوط به تأمین درآمد آن نمی‌تواند پاسخگو باشد. محکی می‌گوید: «در یک کشور هر تعداد خبرگزاری جدید می‌تواند راه‌اندازی بشود به شرط اینکه این خبرگزاریها همدیگر را کامل کرده و به جای موازی‌کاری، هم‌افزایی داشته باشند».
شرایط حال حاضر حاکم بر فضای نظارتی رسانه‌ها و سازوکار راه‌اندازی خبرگزاری‌های جدید در بسیاری از کشورهای دنیا متفاوت از آن چیزی است که امروز در ایران می‌گذرد. به گفته این کارشناس رسانه، در خارج از کشور تاسیس خبرگزاری جدید نیازمند کسب مجوز از دستگاه رسمی دولت نیست بلکه مؤسسان آن خبرگزاری صرفا راه‌اندازی آن را اطلاع‌رسانی می‌کنند. فضای تاسیس خبرگزاری در کشورهای غربی باز است اما شمار خبرگزاری‌های این کشورها محدود است. به‌راستی چرا رغبتی برای تاسیس خبرگزاری‌های جدید در کشوری چون آمریکا وجود ندارد؟
آمریکا با 300میلیون نفر جمعیت و امپراتوری رسانه‌ای که در تمام جهان پوشش رسانه‌ای دارد به‌واسطه چند خبرگزاری محدود تأثیرات شگفت‌انگیز رسانه‌ای بر جهان می‌گذارد و هر فرد حقیقی و حقوقی دیگر که می‌خواهد در این حوزه فعالیت کند خود را با این خبرگزاریها ادغام می‌کند. به‌نظر می‌رسد که پراکندگی تنها از آن ایران باشد.
محکی معتقد است: «آنها یک درآمد نفتی بزرگ ندارند که از سوی آن مورد پشتیبانی قرار بگیرند و در فضای غیررقابتی فارغ از اینکه مخاطب دارند یا خیر، اقدام به تولید و تهیه خبر کنند. آنجا حساب و کتاب بسیار قوی است و دخل و خرج باید محاسبه شود، به همین‌خاطر رغبتی برای راه‌اندازی خبرگزاری وجود ندارد. آنها از طریق حق اشتراک هزینه‌هایشان را تأمین می‌کنند. تعداد خبرگزاری‌هایشان کم است ولی پوشش اخبارشان بسیار قوی است و در تمام کشورها دفتر نمایندگی دارند و در شرایطی اقدام به راه‌اندازی خبرگزاری می‌کنند که بدانند در فضای رقابتی با خبرگزاریها می‌توانند رقابت کنند». در این بین چه نسخه‌ای می‌توانیم برای سیستم نظارتی خود بپیچیم؟
خبرگزاری چیست؟
خبرگزاریها رکن اساسی در فرایند خبررسانی و محور مباحث مربوط به مقوله تخصصی تولید خبر به‌شمار می‌روند. در سال‌های اخیر، گسترش مؤسسه‌ها و پایگاه‌های اینترنتی که خود را «خبرگزاری» معرفی می‌کنند، باز شناخت مفهوم، سازمان و طرز کار خبرگزاریها را ضروری کرده است. به‌نظر می‌رسد که چنین شناختی می‌تواند در ایجاد نگرش حرفه‌ای به مقوله تولید خبر مؤثر واقع شود.
فریدون صدیقی، روزنامه نگار و مدرس روزنامه‌نگاری در مورد کار خبرگزاریها می‌گوید: «کار اصلی خبرگزاریها این است که با نگاه فراسیستمی به تولید خبر، گزارش، عکس و گفت‌وگو بپردازند تا مطبوعات، رادیو و تلویزیون از آنها استفاده کنند. خبرگزاری به کسب اطلاعات می‌پردازد و تجزیه، تحلیل و تفسیر آنها را به‌عهده جراید می‌گذارد».
دکتر یونس شکرخواه، استاد ارتباطات نیز می‌گوید: «خبرگزاری به مفهوم کلاسیک آن یک سازمان تخصصی محلی، ملی و بین‌المللی برای گردآوری و توزیع خبر است که مأموریت تولید و توزیع خبر برای روزنامه‌ها، مجلات و سازمان‌های رادیویی و تلویزیونی را بر عهده دارد. خبرگزاریها منابع اولیه هستند و برای منابع ثانویه (روزنامه‌ها، مجلات و...) خبر تولید می‌کنند. آنها تولید‌کننده مواد خام خبری هستند و پردازشگر اخبار دیگران محسوب نمی‌شوند. در سال‌هایی که اینترنت وجود نداشت خبرگزاریها خبرها را به‌صورت رول خبری و در کاغذ به خبرنگاران و روزنامه‌ها ارسال می‌کردند اما بعد از اینکه خبرگزاریها صاحب سایت شدند، باند محدود آنها از روزنامه‌نگاران و روزنامه‌ها روی باند پهن‌تری قرار گرفت و خود خبرگزاریها صاحب خواننده شدند و حتی طراحی نیز برای آنها مهم شد، بنابراین رفتار خبرگزاریها به رفتار رسانه‌های جمعی نزدیک‌تر شد».
دکتر نمکدوست تهرانی، پژوهشگر و روزنامه‌نگار نیز می‌گوید: «خبرگزاریها قبلا وقتی روی تلکس بودند، خبرها را تنها برای مشترکانشان می‌فرستادند اما الان خبرگزاری‌های ما خبر خود را هم برای متخصص و هم برای مصرف‌کننده نهایی تولید می‌کنند. این تحولی‌است که امروز اتفاق افتاده‌است».
